'Het besturen van een trekker is een daad van soevereiniteit.' Zo luidt de openingszin van Wormmaan, de tweede roman van Mariken Heitman. Aan het woord is het personage Elke, dat ook in Heitmans goed ontvangen debuutroman Wateraap (2019) de hoofdrol had. Toen was ze een biologiestudent. Inmiddels is ze een 'zaadveredelaar', zoals dat heet: iemand die bestaande zaadrassen kruist zodat er nieuwe soorten kunnen ontstaan. Al zeven jaar werkt Elke aan de ultieme pompoen. Maar ze is ook een denker. Ze zoekt overal betekenis en samenhang in. Vanaf de eerste zin is het duidelijk: de hoofdpersoon wil ons met andere ogen naar de wereld laten kijken.

Net als in Wateraap worstelt Elke met haar identiteit. Ze is een vrouw, maar lijkt op een man, of in ieder geval: haar uiterlijk roept verwarring bij anderen op. Een 'grijze kaste van onvrouwen', daar rekent ze zichzelf toe. Als ze in het weekend bij de bakker staat, voelt ze in de drukke zaak de ogen op zich gericht. 'Jongeman, wat mag het zijn?', wordt haar met luide stem gevraagd. Ze verbetert de man niet, mompelt dat ze een half volkoren wil. 'Bus of knip?', knalt de bakker erachteraan en wijst dwingend naar de twee varianten broodvormen achter hem, alsof er altijd alleen maar twee keuzes zijn.

Ironisch genoeg is dat ook precies wat Elke als zaadveredelaar doet: het opdringen van de gewenste vormen. Als ze vroeg in het boek tegenslag op haar werk krijgt, besluit ze het roer radicaal om te gooien. Ze neemt ontslag. Gewapend met een uniek erwtenras vertrekt ze naar een Waddeneiland. Deze erwt stond negenduizend jaar geleden in het oude Turkije aan de wieg van de landbouw, en daarmee aan de behoefte van de mens om zich te vestigen en regels te creëren over hoe een maatschappij eruit moet zien. Elke wil het erwtenras verwilderen, 'duizenden jaren veredeling ongedaan maken', niet alleen omdat ze daarmee de erwt zou kunnen redden, maar op een bepaalde manier ook zichzelf.

Het moge duidelijk zijn: Wormmaan is een gelaagde roman. Een ambitieuze, ook. Parallel aan de ecologische odyssee van Elke vertelt Heitman het verhaal van Ra, een eenling die negenduizend jaar geleden in het oude Turkije leefde. Net als Elke kan Ra maar moeizaam aansluiting vinden bij de samenleving. Ook zij wordt voor een man aangezien. Beide personages en plotlijnen lopen fluïde in elkaar over. Dat is een mooie literaire greep, zeker omdat deze ook nog eens aansluit bij Heitmans overkoepelende boodschap: mensen maken deel uit van een aloude structuur, zoals dat in de natuur ook het geval is. 'Een boom is niet wat je ziet, een boom is juist ook zijn onzichtbare wortels die zich in de aarde vastgrijpen, daar ruimte innemen.'

Soms overspeelt Heitman haar hand. De in hoog tempo gebrachte verhalen kunnen uitputtend zijn in hun complexiteit (zeker de uitweidingen over het Indonesische eiland Flores zijn wat te veel van het goede). Maar vervelen doet Wormmaan nooit, omdat Heitman als auteur volstrekt origineel is. Niet alleen in haar associatieve denkvermogen, maar ook in haar proza, dat zich kenmerkt door een rijk vocabulaire. Zelfs een doodsaai agrarisch apparaat wordt in Heitmans universum iets mythisch waarover wij gedwongen worden na te denken: 'De mestverspreider hoestte brokken, ertussen draaide de aftakas gierend rond en de beschermkap ratelde als een hondsdol beest.'

De spannendste passages zijn die waarin Elke in gesprek gaat met haar innerlijke demon, 'de vrouw die ze nooit werd'. Deze fluistert haar regelmatig toe toch eens die leuke jurk aan te trekken. 'Ze wil mij niet als denkend wezen. (...) Ze wil me buitenspel en klein.' Wormmaan had best iets meer van dit soort scènes van zelfontleding mogen hebben, en iets minder intellectueel krachtvertoon. Met andere woorden: méér Heitman, graag.

****

Atlas Contact; 259 pagina's; € 21,99.

Verberg tekst

Elke is een vrouw, maar heeft een androgyn uiterlijk. Haar passie is biologie en ze stort zich al jarenlang op haar werk als veredelaar. Samen met haar collega is ze 7 jaar bezig geweest met het creëren van de ideale pompoen, maar helaas is een andere kweker/veredelaar hen voor geweest. Na deze desillusie neemt ze plotsklaps ontslag en gaat naar de Wadden met een specifiek erwtenras, dat tweeslachtig is en zich moeilijk laat leiden, net zoals Elke zelf. Tijdens haar zoektocht naar goedkeuring van zichzelf zoals ze is, beseft ze dat zij invloed heeft op de vorm van gewassen, zoals de maatschappij haar probeert te vormen. Ze gaat terug naar de oorsprong van de mens en probeert uit te zoeken hoe de mens en de geslachten ontstaan zijn. Ze trekt daarbij een parallel met erwten en dwergolifanten. Ze vraagt zich af hoe iemand eigenlijk is, toen je nog puur was, voordat anderen zich met je gingen bemoeien. Complexe roman over een androgyne vrouw die worstelt met haar identiteit en haar vragen over de oorsprong van de mensen en de eigenheid van alles. Verberg tekst

Wormmaan is de eerste volle maan in maart; zij luidt de lente in. En hoewel het begrip, zag ik bij teruglezing, in Heitmans tweede roman Wormmaan, wel degelijk min of meer wordt uitgelegd, moest ik het opzoeken. Daarmee wordt ook de titel verklaard, al blijft het een woord dat ik eerder met een emmentaler associeer dan met een nieuw begin. Want daar gaat het hier over: een nieuwe start, vrij van de ballast van het verleden en door anderen opgelegde identititeiten, een thema dat ook in Heitmans krachtige debuut De wateraap de boventoon voerde.

Hoofdpersoon in Wormmaan is, net als in De wateraap, biologe Elke. Zocht zij toen, als student, naar de missing link tussen mens en dier; in Wormmaan werkt zij op een eiland in de Waddenzee aan de oererwt, de erwt vóór er millennia terug aan werd gesleuteld door de eerste boeren en door zaadveredelaars als zij. Dat veredelingsproces heeft dieren en gewassen, maar uiteindelijk ook de mens zelf, hulpbehoevend gemaakt. Het is die hulpeloosheid die Elke er weer uit wil veredelen. Beroofd van hun natuurlijke afweersysteem zijn gedomesticeerde rassen afhankelijk geworden van de mens (van kunstmest, gif et cetera) en de mens werd, voor zijn eten, afhankelijk van die doorveredelde rassen.

Aanvankelijk ging dat eerste selectieproces per ongeluk, het eerste graan dat gebruikt werd voor de landbouw, was gras dat (toevallig) zijn zaad vasthield en dus oogstbaar was. Heitman gaat helemaal terug tot aan die eerste volkeren die zich hebben gevestigd op de Levant, het Morgenland ten oosten van de Middellandse zee. De bevolking groeit, de graanoogst valt tegen, hongersnood dreigt. En dan op een dag is daar Ra, halfgod, halfman, halfvrouw, 'middenmens' en brenger van de erwt die de monden zal voeden. Het volk splijt (als een erwt) in tweeën, want niet iedereen gelooft in Ra's verhaal. De ene helft vertrekt naar het (beloofde) eiland, de andere helft blijft achter.

Het is een mythisch verhaal dat in aparte hoofdstukken wordt verteld vanuit de zogenoemde 'voorouders'; even oer, ook in toon, als die erwt die naar zijn oorsprong moet worden teruggebracht. Zwanger van symboliek was dit me te veel. Dat verhaal van die erwt, en aanverwante soorten, is sterk genoeg. Bioloog Heitman weet waarover ze schrijft en ze doet dat helder en gepassioneerd. Ik zal nooit meer vergeten dat olifanten die op goed geluk naar een eiland uitwijken in dwergversies van zichzelf evolueren om daarna het vermogen te verliezen er ooit weer weg te komen. Het is een dwingend beeld dat zowel antwoorden geeft als vragen oproept.

Uiteraard zoekt Elke vooral ook naar de oerversie van zichzelf. Het spat van elke pagina. Man noch vrouw, of allebei, is Elke even uitzonderlijk als - what's in a name - gewoon. Ze is beiden: én Elke én 'de vrouw die ik nooit werd', een irritant wezen dat de godganse dag commentaar levert op alles wat Elke denkt, doet of nalaat te doen, en op de aandacht die Elke opeist. Inzet van de discussies is de vraag of Elke in de war is, of dat de maatschappij dat is.

Het antwoord schuilt in dit citaat: "Wat mij geschikt maakt voor domesticatie, is niet mijn lichaam, de behoefte aan aandacht of zelfbeschikking. Het is mijn slaafse roedelgedrag, mijn ontvankelijkheid voor schaamte en mijn neiging naar het ondergrondse. Dát staat verwildering in de weg."

Een beetje cryptisch, net als de roman, vol ook, maar blijkbaar móést het zo.

Atlas Contact; 224 blz.,  €21,99.

Verberg tekst